Hệ tư tưởng chính trị là hệ thống quan điểm về chính trị bao gồm: các quan điểm về giai cấp và quan hệ giai cấp (đấu tranh giai cấp và liên minh giai cấp), về dân tộc và quan hệ dân tộc, về quốc gia và quan hệ quốc gia, về hệ thống chính trị và quan hệ giữa các bộ phận của hệ thống đó; về các hoạt động chính trị, v.v.. Hệ tư tưởng chính trị đóng vai trò chỉ đạo các hoạt động chính trị và các quan hệ chính trị của cá nhân và cả cộng đồng. Trong thời kỳ đổi mới, Đảng và Nhà nước đã có nhiều đổi mới hệ tư tưởng chính trị. Lý do trước hết cần phải đổi mới hệ tư tưởng chính trị là sự thay đổi của tình hình trong nước và trên thế giới; hệ tư tưởng được hình thành trước đây cần phải thay đổi cho phù hợp với xu thế chính trị quốc tế hiện nay. Lý do thứ hai là quan điểm chính trị hình thành trước đây có những hạn chế nhất định (như chủ quan duy ý chí, nóng vội, giáo điều, bảo thủ trì trệ...). Hệ tư tưởng chính trị giai đoạn từ năm 1986 đến nay có nhiều quan điểm mới so với giai đoạn trước, trong đó có những quan điểm sau.

 

 

Ngay khi mới ra đời và trong suốt quá trình đấu tranh cách mạng, Đảng ta đã lựa chọn con đường đi lên chủ nghĩa xã hội. Vào những năm cuối thế kỷ XX, mặc dù hệ thống các nước xã hội chủ nghĩa không còn, phong trào xã hội chủ nghĩa lâm vào khủng hoảng, thoái trào, song Đảng ta vẫn quyết tâm xây dựng đất nước Việt Nam theo con đường xã hội chủ nghĩa. Tại Đại hội Đảng lần thứ XI (tháng 01 năm 2011) trong Cương lĩnh xây dựng đất nước trong thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội (bổ sung, phát triển năm 2011), Đảng ta một lần nữa khẳng định: "Đi lên chủ nghĩa xã hội là khát vọng của nhân dân ta, là sự lựa chọn đúng đắn của Đảng Cộng sản Việt Nam và Chủ tịch Hồ Chí Minh, phù hợp với xu thế phát triển của lịch sử". Tuy nhiên, về vấn đề “chủ nghĩa xã hội là gì và đi lên chủ nghĩa xã hội bằng cách nào?”, quan điểm của Đảng ta có sự đổi mới. Cụ thể, Đảng ta đã nhận thức đúng đắn hơn về chủ nghĩa xã hội và thời kỳ quá độ đi lên chủ nghĩa xã hội; đã khắc phục một số quan niệm đơn giản trước đây (như đồng nhất mục tiêu cuối cùng của chủ nghĩa xã hội với nhiệm vụ của giai đoạn trước mắt; nhấn mạnh một chiều quan hệ sản xuất, chế độ phân phối bình quân, không thấy đầy đủ yêu cầu phát triển lực lượng sản xuất trong thời kỳ quá độ; đồng nhất kinh tế thị trường với chủ nghĩa tư bản; đồng nhất nhà nước pháp quyền với nhà nước tư sản). Cương lĩnh xây dựng đất nước trong thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội (bổ sung, phát triển năm 2011) đã khẳng định: “Xã hội xã hội chủ nghĩa mà nhân dân ta xây dựng là một xã hội: Dân giàu, nước mạnh, dân chủ, công bằng, văn minh; do nhân dân làm chủ; có nền kinh tế phát triển cao, dựa trên lực lượng sản xuất hiện đại và quan hệ sản xuất tiến bộ phù hợp; có nền văn hóa tiên tiến đậm đà bản sắc dân tộc; con người có cuộc sống ấm no, tự do, hạnh phúc, có điều kiện phát triển toàn diện; các dân tộc trong cộng đồng Việt Nam bình đẳng, đoàn kết, tôn trọng và giúp đỡ nhau cùng phát triển; có Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa của nhân dân, do nhân dân, vì nhân dân do Đảng cộng sản lãnh đạo; có quan hệ hữu nghị và hợp tác với các nước trên thế giới”. Cùng với quan điểm mới về chủ nghĩa xã hội như vậy, quan điểm về con đường đi lên chủ nghĩa xã hội cũng được đổi mới. Con đường để đi tới mục tiêu chủ nghĩa xã hội được Đảng ta xác định là: đẩy mạnh công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước gắn với phát triển kinh tế tri thức; phát triển nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa; xây dựng nền văn hóa tiên tiến đậm đà bản sắc dân tộc, xây dựng con người, nâng cao đời sống nhân dân, thực hiện tiến bộ và công bằng xã hội; bảo đảm vững chắc quốc phòng và an ninh quốc gia, trật tự an toàn xã hội; thực hiện đường lối đối ngoại độc lập, tự chủ, hòa bình, hữu nghị, hợp tác và phát triển, chủ động và tích cực hội nhập quốc tế; xây dựng nền dân chủ xã hội chủ nghĩa, thực hiện đại đoàn kết toàn dân tộc, tăng cường và mở rộng mặt trận dân tộc thống nhất; xây dựng Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa của nhân dân, do nhân dân, vì nhân dân; xây dựng Đảng trong sạch, vững mạnh. Trong các quan điểm mới về con đường đi lên chủ nghĩa xã hội thì quan điểm phát triển kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa, như Tổng Bí thư Nguyễn Phú Trọng đã chỉ ra, là một đột phá lý luận rất cơ bản và sáng tạo của Đảng. Kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa là nền kinh tế hàng hóa nhiều thành phần, vận hành theo cơ chế thị trường có sự quản lý của Nhà nước theo định hướng xã hội chủ nghĩa. Đó là một kiểu kinh tế thị trường mới trong lịch sử phát triển của kinh tế thị trường. Nó là một kiểu tổ chức kinh tế vừa tuân theo những quy luật của kinh tế thị trường vừa dựa trên các nguyên tắc của chủ nghĩa xã hội. Đây không phải là nền kinh tế thị trường tư bản chủ nghĩa và cũng chưa phải là kinh tế thị trường xã hội chủ nghĩa. Trong nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa có nhiều hình thức sở hữu, nhiều thành phần kinh tế. Các thành phần kinh tế hoạt động theo pháp luật đều là bộ phận hợp thành quan trọng của nền kinh tế, bình đẳng trước pháp luật cùng phát triển lâu dài, hợp tác và cạnh tranh lành mạnh. Trong đó, kinh tế nhà nước giữ vai trò chủ đạo; kinh tế tập thể không ngừng được củng cố và phát triển; kinh tế tư nhân là một trong những động lực của nền kinh tế; kinh tế hỗn hợp, đa sở hữu ngày càng phát triển; kinh tế nhà nước cùng với kinh tế tập thể ngày càng trở thành nền tảng vững chắc của nền kinh tế quốc dân. Quan hệ phân phối bảo đảm công bằng và tạo động lực cho phát triển. Thực hiện chế độ phân phối chủ yếu theo kết quả lao động, hiệu quả kinh tế, đồng thời theo mức đóng góp vốn cùng các nguồn lực khác và phân phối thông qua hệ thống an sinh xã hội, phúc lợi xã hội. Nhà nước quản lý nền kinh tế bằng pháp luật, chiến lược, quy hoạch, kế hoạch, chính sách và lực lượng vật chất để định hướng, điều tiết, thúc đẩy phát triển kinh tế - xã hội.

 

 

Trước đây, đấu tranh giai cấp và đấu tranh giữa hai con đường để giải quyết vấn đề “ai thay ai” giữa chủ nghĩa xã hội và chủ nghĩa tư bản đã được cường điệu và được coi là động lực thúc đẩy sự phát triển xã hội. Theo quan điểm ấy, nhiều cuộc đấu tranh giai cấp đã diễn ra liên tục, nhiều khi gay go ác liệt, gây nên bao khó khăn, trở ngại cho sự phát triển đất nước. Đại hội IX của Đảng (năm 2001) đã đưa ra định hướng chính trị đúng đắn: “Động lực chủ yếu để phát triển đất nước là đại đoàn kết toàn dân”. Đây là kết quả tổng kết nhiều giai đoạn phát triển của đất nước, là sự cụ thể hóa tư tưởng Hồ Chí Minh về đại đoàn kết toàn dân trong giai đoạn phát triển mới.

 

Hiện nay, trong các văn kiện chính thức, Đảng và Nhà nước ta không coi đấu tranh giai cấp là động lực của sự phát triển, không còn dùng cụm từ “đấu tranh giữa hai con đường để giải quyết vấn đề “ai thắng ai” giữa chủ nghĩa xã hội và chủ nghĩa tư bản ở nước ta”. Đó là một quan điểm mới về vấn đề đấu tranh giai cấp ở nước ta trong những năm vừa qua. Tất nhiên, để đạt được kết quả đó, nước ta đã trải qua không ít thăng trầm với những diễn biến phức tạp và cái giá phải trả khá đắt.

 

 

Trong những năm khủng hoảng kinh tế - xã hội, do sai lầm trong những chủ trương lớn và sự chỉ đạo chiến lược; do những khuyết điểm trong công tác tư tưởng và công tác tổ chức, cán bộ; do sự thoái hóa biến chất của một số cán bộ, đảng viên, cho nên khối đại đoàn kết toàn dân tộc đã bị ảnh hưởng nặng nề. Nhiều nhóm dân cư đã từng nhiệt tình, hăng hái góp công, góp của theo tiếng gọi cứu nước, từng đồng hành cùng dân tộc trong cuộc đấu tranh giải phóng, thì khi bước vào thời kỳ cải tạo xã hội chủ nghĩa, họ lại trở thành những thành phần “phi xã hội chủ nghĩa”, trở thành đối tượng cần phải cải tạo. Đó là các nhà công thương, tiểu thương, tiểu chủ, những người lao động cá thể... Sự đồng nhất một cách máy móc giữa yêu nước và yêu chủ nghĩa xã hội đã dẫn đến sự kỳ thị và phân biệt đối xử trong xã hội.

 

Dân tộc Việt Nam vốn có truyền thống hòa hiếu, nhân nghĩa, bao dung, bác ái, song nhiều việc làm thái quá đã làm tổn thương truyền thống tốt đẹp ấy, đã gây nên những xáo trộn và tâm lý mặc cảm, tự ti, dè chừng, thiếu sự tin cậy lẫn nhau trong đời sống cộng đồng dân tộc. Lòng tin vào Đảng, Nhà nước và chế độ xã hội chủ nghĩa của một bộ phận nhân dân chưa vững chắc, phần vì đời sống của họ còn nhiều khó khăn, phần vì họ bất bình trước những bất công xã hội và tình trạng tham nhũng, quan liêu, lãng phí còn khá phổ biến và nghiêm trọng. Việc tập hợp Nhân dân vào mặt trận Tổ quốc Việt Nam và các đoàn thể, các tổ chức xã hội còn nhiều hạn chế. Trước đây, chủ trương của Đảng chỉ thực hiện liên minh công nông, chưa chú ý coi trọng tầng lớp trí thức. Khối đại đoàn kết toàn dân tộc chưa thật bền chặt và đứng trước những thách thức mới.

 

Nguyên nhân chủ yếu là do Đảng và Nhà nước chưa phân tích và dự báo đầy đủ những biến đổi trong cơ cấu giai cấp - xã hội và những mâu thuẫn mới nảy sinh trong nhân dân. Trong một thời gian dài, Đảng và Nhà nước chưa có chủ trương khắc phục những mâu thuẫn ấy một cách đúng đắn, kịp thời. Một số chủ trương, chính sách của Đảng và Nhà nước chưa thể hiện đầy đủ quan điểm đại đoàn kết toàn dân tộc, có những chính sách khi thực hiện đã gây thiệt hại cho khối đại đoàn kết. Chính sách thực dân “chia để trị” cũng để lại hậu quả tiêu cực đến tận ngày nay. Thêm vào đó, các thế lực thù địch ra sức phá hoại khối đại đoàn kết toàn dân tộc thông qua các chiêu bài dân chủ, tự do, nhân quyền, dân tộc, tôn giáo.

 

Trong quá trình đổi mới, quan điểm của Đảng và Nhà nước ta về dân tộc và đại đoàn kết toàn dân tộc cũng đổi mới. Điều đó thể hiện ở chỗ Đảng và Nhà nước chủ trương xóa bỏ mặc cảm, định kiến, phân biệt đối xử về quá khứ, thành phần giai cấp, xây dựng tinh thần cởi mở, tin cậy lẫn nhau, cùng hướng tới tương lai, cùng phấn đấu cho mục tiêu dân giàu, nước mạnh, dân chủ, công bằng, văn minh. Đồng thời, Đảng và Nhà nước coi đại đoàn kết toàn dân tộc trên nền tảng liên minh giai cấp công nhân với giai cấp nông dân và tầng lớp trí thức là nguồn gốc sức mạnh, là động lực chủ yếu và là nhân tố của ý nghĩa quyết định bảo đảm thắng lợi bền vững của sự nghiệp xây dựng và bảo vệ Tổ quốc.

 

Trong quá trình đổi mới quan điểm về đại đoàn kết toàn dân tộc, Đảng và Nhà nước đã có những chủ trương, chính sách đáng chú ý: coi trọng vai trò của các doanh nhân trong phát triển kinh tế; coi kinh tế tư nhân là một trong những động lực của sự phát triển kinh tế; đặt việc giải quyết vấn đề tôn giáo trong vấn đề dân tộc và trong vấn đề văn hóa; coi tín ngưỡng, tôn giáo là nhu cầu tinh thần của một bộ phận nhân dân; khắc phục mọi thái độ hẹp hòi, thành kiến, phân biệt đối xử với đồng bào có đạo; chống những hành vi vi phạm tự do tín ngưỡng; động viên và tạo điều kiện cho người Việt Nam ở nước ngoài hướng về quê hương xây dựng đất nước; khuyến khích đồng bào đầu tư về trong nước; thu hút, phát huy sự đóng góp của trí thức Việt kiều.

 

Quan điểm mới của Đảng và Nhà nước về đại đoàn kết toàn dân tộc đang là tư tưởng chỉ đạo quan trọng không chỉ cho nhân dân trong nước mà cả cộng đồng kiều bào ở nước ngoài, đang tạo nên động lực mạnh mẽ thúc đẩy sự phát triển của đất nước.

 

 

Trước đây, quan hệ của nước ta chủ yếu là quan hệ với các nước xã hội chủ nghĩa anh em, còn quan hệ với các nước không xã hội chủ nghĩa có nhiều mặt hạn chế. Tư duy lúc đó còn nặng về ý thức hệ, lấy tiêu chí cách mạng của mình để đánh giá các quốc gia khác, phân định rạch ròi các quốc gia thành cách mạng và phản cách mạng, xã hội chủ nghĩa và tư bản chủ nghĩa, bạn và thù. Có lúc chúng ta nhìn thế giới như một vũ đài đấu tranh quyết liệt, một mất một còn, phê phán quyết liệt tư tưởng chung sống hòa bình. Nhận thức về chủ nghĩa tư bản chỉ mới thấy “chế độ tư bản đang trong cơn hấp hối” (Đại hội IV) vì nó đang “lâm vào một cuộc khủng hoảng trầm trọng chưa từng có” (Đại hội V). Nhận thức về chủ nghĩa xã hội thì quá lạc hậu vì cho rằng: “Sức mạnh của chủ nghĩa xã hội là vô địch và hệ thống xã hội chủ nghĩa thế giới ngày càng phát huy tác dụng là nhân tố quyết định sự phát triển của xã hội loài người” (Đại hội IV); “Các nước xã hội chủ nghĩa đang thể hiện tính ưu việt của chủ nghĩa xã hội. Liên Xô đang tiến mạnh vào giai đoạn xây dựng cơ sở vật chất kỹ thuật của chủ nghĩa cộng sản; nhiều nước đang đẩy mạnh quá tình hoàn thành xây dựng chủ nghĩa xã hội phát triển. Hệ thống xã hội chủ nghĩa đã tạo ra sức mạnh tổng hợp vượt hơn các thế lực đế quốc và phản động” (Đại hội V). Nhận thức đó đã ảnh hưởng không nhỏ đến việc hoạch định đường lối, chính sách đối ngoại của Đảng và Nhà nước, bỏ lỡ thời cơ hòa nhập vào cộng đồng quốc tế, gây ra nhiều khó khăn cho sự nghiệp xây dựng và bảo vệ Tổ quốc.

 

Trong quá trình đổi mới, Đảng và Nhà nước đã có nhiều thay đổi trong quan điểm về quan hệ giữa các quốc gia. Đáng chú ý là nghị quyết 13 của Bộ chính trị (tháng 5 năm 1988) đã tạo ra một bước ngoặt trong đổi mới tư duy và các vấn đề quốc tế và đối ngoại. Điều đó thể hiện ở những luận điểm quan trọng sau đây: lợi ích cao nhất của Việt Nam là phải củng cố và giữ vững hòa bình để tập trung sức phát triển kinh tế; chủ động chuyển cuộc đấu tranh từ trạng thái đối đầu hiện nay sang đấu tranh và hợp tác cùng tồn tại hòa bình, thi hành chính sách “thêm bạn bớt thù” và đa dạng hóa quan hệ trên nguyên tắc tôn trọng độc lập, chủ quyền, cùng có lợi. Có thể coi đây là bước điều chỉnh lần thứ nhất về tư duy đối ngoại của Đảng và Nhà nước, từ đó mở ra những định hướng đối ngoại mới trong các giai đoạn tiếp theo.

 

Bước điều chỉnh lần thứ hai thể hiện trong các văn kiện của Đại hội VII của Đảng (tháng 6 năm 1991) với tuyên bố long trọng: Việt Nam muốn làm bạn với tất cả các nước trong cộng đồng thế giới, phấn đấu vì hòa bình, độc lập và phát triển, thực hiện chính sách đa phương hóa, đa dạng hóa quan hệ đối ngoại, hợp tác bình đẳng và cùng có lợi với tất cả các nước không phân biệt chế độ chính trị, xã hội khác nhau trên cơ sở các nguyên tắc cùng tồn tại hòa bình.

 

Các Đại hội và Hội nghị Trung ương sau đó tiếp tục bổ sung những luận điểm mới góp phần phát triển và hoàn chỉnh đường lối đối ngoại của Đảng và Nhà nước. Đại hội IX của Đảng (năm 2001) tuyên bố: Việt Nam sẵn sàng là bạn và đối tác tin cậy của tất cả các nước trong cộng đồng thế giới, phấn đấu vì hòa bình, độc lập và phát triển, mở rộng quan hệ quốc tế. Đại hội X của Đảng (năm 2006) tuyên bố: Việt Nam chủ động và tích cực hội nhập kinh tế quốc tế, đồng thời mở rộng hợp tác quốc tế trên các lĩnh vực khác; Việt Nam là bạn, là đối tác tin cậy của tất cả các nước trong cộng đồng quốc tế, tham gia tích cực vào tiến trình hợp tác quốc tế và khu vực. Đại hội XI chủ trương triển khai đồng bộ, toàn diện hoạt động đối ngoại và tích cực hội nhập quốc tế.

 

Những luận điểm trên đây đã chứng minh sự định hướng đúng đắn phù hợp với xu thế của thời đại là hòa bình, hợp tác và phát triển. Sự đổi mới đường lối, chủ trương, chính sách đối ngoại đã đưa lại những kết quả to lớn trong lĩnh vực đối ngoại. Từ chỗ chỉ chú trọng chủ nghĩa quốc tế vô sản, Đảng và Nhà nước đã chủ trương tích cực và chủ động hội nhập quốc tế; từ chỗ quan hệ chủ yếu với các nước xã hội chủ nghĩa, nước ta đã làm bạn với tất cả nước trong cộng đồng thế giới không phân biệt chế độ chính trị, xã hội khác nhau; từ chỗ chỉ tham gia vào Hội đồng tương trợ kinh tế (SEV), Việt Nam đã tham gia nhiều tổ chức quốc tế trên thế giới và có quan hệ ngoại giao với hơn 170 quốc gia; từ chỗ hội nhập quốc tế chủ yếu về kinh tế, Việt Nam đã hội nhập vào cả các lĩnh vực khác như chính trị, xã hội, văn hóa, v.v.. Chính nhờ có định hướng chính trị đúng đắn trong vấn đề quan hệ quốc tế mà Việt Nam đã thu được những kết quả to lớn: tạo ra được môi trường hòa bình, hữu nghị để xây dựng đất nước, tranh thủ được vốn hỗ trợ phát triển chính thức (ODA) và vốn đầu tư nước ngoài, mở rộng thị trường quốc tế và nắm bắt được những công nghệ hiện đại và quản lý tiên tiến để phát triển đất nước, uy tín của Việt Nam ngày càng tăng trên trường quốc tế.