Đối với các chiều cạnh phát triển bền vững, chỉ số phát triển bền vững (SDG) năm 2016 là 88/149, đến năm 2017 đã tăng lên 68/157 nền kinh tế, tăng 20 bậc [5]. Khi so sánh chỉ tiêu SDG của hai năm kề liền 2016 và 2017, có thể thấy một số tiêu chí đã có sự cải thiện khá, như về chất lượng giáo dục, giảm bất bình đẳng, cuộc sống đô thị, hợp tác phát triển... Tuy nhiên, trên những tiêu chí đi vào chất lượng thì trị số của Việt Nam đều còn khiêm tốn. Theo Ngân hàng Thế giới (WB), chỉ tiêu DB về cải thiện môi trường kinh doanh của Việt Nam [10] so với 190 nền kinh tế liên tục được cải thiện, nhưng vẫn còn thấp, thua các nước ASEAN-4. Các chỉ tiêu phân tích có so sánh quốc tế về phát triển nguồn con người, theo Chương trình Phát triển Liên Hợp Quốc (UNDP) [7], có sự tiến bộ, ngày càng được hoàn thiện và nâng cao. Đánh giá chỉ số đổi mới sáng tạo toàn cầu 2017 của Tổ chức Sở hữu trí tuệ thế giới(WIPO) [8] cho thấy, thứ hạng 47 của Việt Nam tuy đứng sau Singapore (7), Trung Quốc (22), Malaysia (37), nhưng đều đứng trên các nước Đông Nam Á khác, vì mặc dù thu nhập thấp hơn nhiều nước, nhưng hiệu quả ứng dụng khoa học công nghệ cũng đã đạt thành tích khá, đứng thứ 10 thế giới. Có thể sự khác biệt này là do các doanh nghiệp FDI đóng góp gián tiếp cho nền kinh tế Việt Nam.

Đánh giá của WEF có vẻ chính xác hơn vì các doanh nghiệp FDI tuy có mang theo công nghệ và tạo ra sản phẩm cạnh tranh khá, nhưng chưa tạo ra sự lan tỏa đủ mạnh tới nền kinh tế nội địa của Việt Nam, kể cả khu vực các doanh nghiệp nước ngoài hay doanh nghiệp vừa và nhỏ. Vậy nguyên nhân sâu xa là gì? Dường như những chuyển biến này chưa dựa vững chắc trên những thay đổi trong tư duy phát triển. Từ đó, các quy định về thể chế, trước hết là luật lệ, quy tắc, tổ chức bộ máy chưa chuyển động theo kịp yêu cầu của tình hình mới. Mô hình tăng trưởng “mới”  dường như chưa hình thành và vận hành theo sát những đòi hỏi của thị trường hiện đại và hội nhập [9].

3. Những hạn chế chất lượng tăng trưởng kinh tế

Phát triển kinh tế Việt Nam đã đạt được thành tựu, song còn dưới tiềm năng. Từ chủ trương cơ cấu lại nền kinh tế, đổi mới mô hình tăng trưởng đến thành quả thực tế còn khoảng cách xa. Do đó, kinh tế Việt Nam tuy trong mối tương quan với toàn cầu đạt khá, nhưng trên thực tế đã bộc lộ nhiều yếu kém.

Về NSLĐ và hiệu quả, kinh tế Việt Nam vẫn còn thấp so với khu vực và thế giới. Một trong những nguyên nhân về cơ cấu ngành kinh tế là ở chỗ có đến 45% lao động còn làm việc trong nông nghiệp năng suất thấp, quá trình đô thị hóa không đạt hiệu quả như kỳ vọng, tuy tỷ lệ đô thị hóa đạt cao 3-4%/năm, nhưng khu vực ven đô, khu vực mới đô thị hóa còn khó khăn. Với các ngành công nghiệp và dịch vụ, NSLĐ cũng thấp. Điều đó một phần do trình độ tay nghề của người lao động chưa cao. Hiện nay, số lao động đã qua đào tạo có chứng chỉ trên 3 tháng chỉ chiếm 20% lực lượng lao động, trong khi một nửa lực lượng lao động gần như chưa qua trường lớp đào tạo nào. Ngay với các doanh nghiệp thuộc khu vực FDI, năng suất cũng không cao, vì đầu tư FDI còn bị giới hạn ở những khâu giá trị gia tăng thấp (chủ yếu tận dụng các ưu đãi đầu tư, lao động rẻ tiền, nhưng lại không tạo ra sức lan tỏa ra toàn nền kinh tế). Nhiều doanh nghiệp FDI tận dụng lao động nữ dưới 35 tuổi với tiền lương thấp, đào tạo sơ sài...

Phân tích thành quả kinh tế năm 2017 cho thấy, tuy tỷ lệ đầu tư tăng cao đến khá cao so với GDP, nhưng tốc độ bình quân đạt 6,81% và chỉ tiêu tỷ suất vốn ICOR có thể lên tới gần 6 điểm (tức là để tăng 1 đồng GDP mới cần đầu tư tăng thêm đến 6 đồng). Tỷ suất hiệu quả TFP tăng liên tục mấy năm qua, nhưng chi phí vốn để tăng giá trị gia tăng ngày càng cao. Chẳng hạn, năm 2000, để tăng 1 đồng giá trị gia tăng cần 2,33 đồng vốn, thì năm 2010 là 2,63 và đến năm 2013 là 3,13. Hiệu quả sử dụng vốn của các doanh nghiệp nước ngoài, doanh nghiệp FDI không những không được cải thiện, mà còn có xu hướng kém đi khá rõ. Tình trạng “chuyển giá” của các doanh nghiệp FDI khá rõ khi có tới 50% doanh nghiệp FDI “thua lỗ” kéo dài, nhưng vẫn đầu tư thêm. Hiệu quả thực tế không cao do chi phí vốn ngày càng cao. Về thành tích xuất khẩu và phát triển công nghiệp, có tới 50% giá trị sản xuất công nghiệp và hơn 70% giá trị xuất khẩu là do các doanh nghiệp FDI đảm nhiệm. Hơn thế, giá trị xuất khẩu một số sản phẩm điện tử, máy tính hay dệt may của các doanh nghiệp FDI cũng được thực hiện với công nghệ không cao, tận dụng lao động trẻ ít qua đào tạo và cả những “ưu đãi” nhất định của một số địa phương, trong khi Nhà nước lại thiếu các quy định về tỷ lệ nội địa hóa, chuyển giao công nghệ và đào tạo nguồn nhân lực. Như vậy, dường như có tình trạng “rỗng ruột” của nền kinh tế nội địa, với chất lượng công nghệ không cao. Các cuộc điều tra của Tổng cục Thống kê cho thấy, chỉ khoảng 1/3 doanh nghiệp công nghiệp có công nghệ tương đối cao. Trước những biến động mạnh mẽ của cách mạng công nghệ, chắc chắn các đánh giá này sẽ bị thay đổi xấu thêm. Về kinh tế tri thức dựa trên chỉ số KEI theo đánh giá của WB, Việt Nam vẫn ở trong nhóm nước thứ hạng trên 100, điều đó chủ yếu là do yếu kém về thể chế. Dù Việt Nam có ưu điểm ứng dụng mạnh công nghệ thông tin và truyền thông (ICT), nhưng chất lượng ICT không cao. Thêm vào đó, cạnh tranh về tăng trưởng của thế giới đang có nhiều biến động khó lường, khi xu hướng hội nhập lại đan xen với chủ nghĩa bảo hộ đang tăng lên ở một số nước lớn.

Cùng với sự phát triển kinh tế, các chỉ tiêu mang tính chất lượng liên quan đến phát triển văn hóa, xã hội và bảo vệ môi trường bền vững tuy có chuyển biến, nhưng lại chưa bám sát các yêu cầu của thế giới mới. Chẳng hạn, 20-30 năm trước, Việt Nam chú ý đến tăng trưởng và giảm nghèo, có chương trình toàn diện về tăng trưởng và giảm nghèo đầu những năm 2000. Nhưng khi đất nước đã đạt được bước tiến quan trọng trong lĩnh vực giảm nghèo, thì cần phải có những bước tiến mạnh hơn theo các tiêu chuẩn “đa chiều” (cả kinh tế, văn hóa, xã hội và bảo vệ môi trường, bảo đảm sự tham gia của người dân vào quá trình phát triển và cùng thụ hưởng thành quả phát triển, kể cả người nghèo, tầng lớp trung lưu và giàu có). Quan điểm phát triển hài hòa (inclusive development) đang được chấp nhận ngày càng rộng rãi, nhưng các yêu cầu khắt khe về môi trường và cả về quyền con người đang trở nên nghiêm trọng cả ở thành thị và nông thôn.

4. Định hướng nâng cao chất lượng tăng trưởng kinh tế trong điều kiện cạnh tranh và hội nhập

Theo đánh giá của Diễn đàn Kinh tế thế giới [5], năng lực cạnh tranh của Việt Nam so với toàn khu vực Châu Á - Thái Bình Dương về cơ bản đều thấp hơn mức bình quân của vùng, nhưng Việt Nam có quy mô thị trường bình quân hơn 95 triệu dân, có thành tựu y tế và giáo dục tiểu học đáng ghi nhận. Yếu kém nhất của Việt Nam là trụ cột về thể chế, đổi mới công nghệ và kinh doanh. Trong khi đó, kinh tế thế giới đang trong tiến trình phục hồi nhất định, trước hết là tại các nền kinh tế lớn. Chẳng hạn, năm 2017, Việt Nam tăng trưởng GDP đạt 6,81% thì kinh tế Hoa Kỳ cũng tăng 3,1%, Trung Quốc cũng tăng 6,9% (điều đó góp phần làm cho kinh tế toàn cầu khôi phục rõ nét). Khi xác định phương hướng phát triển thời gian tới, có thể lưu ý một số điểm như sau:

Một là, cần đảm bảo tiếp tục duy trì các thành tựu trong ổn định kinh tế vĩ mô, bảo đảm tăng trưởng ở mức hợp lý, tiếp tục kiềm chế lạm phát ở mức dưới 3%, giữ vững các cân đối kinh tế vĩ mô, cải thiện cán cân thanh toán quốc tế, cân đối tài khóa... Đối với mục tiêu tăng trưởng kinh tế, có lẽ không nên để áp lực tăng trưởng quá mức 7% khi các điều kiện về chất lượng tăng trưởng chưa đảm bảo, các tiền đề về môi trường thể chế chưa có đổi mới tương xứng. Để giải quyết vấn đề ổn định kinh tế vĩ mô trong điều kiện “cơ cấu dân số vàng”³, đòi hỏi phải tạo việc làm có năng suất cao cho người dân, nhất là cho thanh niên mới đến tuổi lao động. Liên quan đến vấn đề ổn định kinh tế vĩ mô, cần coi trọng chất lượng tăng trưởng kinh tế và nông nghiệp, trong điều kiện biến đổi khí hậu toàn cầu và vấn đề sử dụng nguồn lực công, trong đó có ngân sách  của Nhà nước.

Hai là, cần kiên trì thực hiện chủ trương cơ cấu lại nền kinh tế gắn với đổi mới mô hình tăng trưởng. Trên cơ sở đổi mới công tác quy hoạch (theo Luật Quy hoạch đã được thông qua), cần đổi mới đầu tư nói chung và đầu tư công nói riêng, tạo điều kiện cho tăng trưởng kinh tế có hiệu quả ngày càng cao, theo hướng phát triển bền vững. Thực hiện nghiêm các chương trình hành động của Chính phủ như Nghị quyết 622/2017/NQ-CP ngày 10/5/2017, Nghị quyết 01/2018/NQ-CP, thực hiện thành công Nghị quyết của Quốc hội tháng 11 năm 2016...  

Ba là, đẩy mạnh thực hiện tinh giản bộ máy, giảm chi phí quá lớn về ngân sách, để tạo nên đột phá trong cơ cấu lại ngân sách theo Nghị quyết 07 của Bộ Chính trị năm 2016. Trong điều kiện đẩy mạnh hội nhập, các nguồn thu từ thuế nhập khẩu, từ nguồn hỗ trợ phát triển chính thức ODA hay từ tài nguyên thiên nhiên sẽ ngày càng giảm đi. Do đó, con đường lành mạnh hóa ngân sách phải dựa trên nguồn thu từ kinh tế nội địa và chi tiêu chặt chẽ, cùng với đổi mới mạnh mẽ bộ máy quản lý và toàn bộ hệ thống chính trị, như Nghị quyết Hội nghị Trung ương 6 của Đảng đã thông qua. Cần có chính sách tiền tệ thận trọng, từng bước hạ thấp mặt bằng lãi suất, xử lý nợ xấu và an toàn hệ thống tiền tệ, ngân hàng.

Bốn là, bám sát các diễn biến của kinh tế thế giới và kinh tế nội địa, để điều hành kinh tế thanh thoát hơn, đổi mới thể chế mạnh mẽ theo kinh tế thị trường hội nhập. Để đảm bảo quá trình chuyển đổi ngày càng có kết quả tích cực, cần khắc phục tư duy trì trệ, cản trở không gian chính sách mở rộng, thích ứng với môi trường kinh tế chính trị thế giới và trong nước đang có chuyển biến nhanh, nhanh chóng thích nghi, thích ứng và chọn được các “kịch bản” phát triển “tối ưu”, đảm bảo cho Việt Nam không ngừng tiến lên trong mọi tình huống, không để bị bất ngờ.

5. Kết luận

Trong mấy năm qua, sự phát triển kinh tế xã hội Việt Nam đã có những chuyển biến tích cực; chủ trương cơ cấu lại nền kinh tế, đổi mới mô hình tăng trưởng được từng bước thực hiện. Tình hình kinh tế xã hội đã được phục hồi từng bước, năng suất, chất lượng, hiệu quả và sức cạnh tranh về cơ bản đang chuyển biến tích cực. Các so sánh quốc tế cho thấy sự chuyển biến đúng hướng này. Cần khẳng định những thành tựu này, để tiếp tục vững bước tiến lên trong bất cứ hoàn cảnh nào của môi trường tự nhiên, kinh tế và chính trị quốc tế. Nhưng nền kinh tế còn nhiều mặt yếu kém (nhất là các chỉ tiêu dựa trên các đòi hỏi chất lượng). Ngày nay, nhiều đòi hỏi về chất lượng tăng trưởng của nền kinh tế và của sản phẩm đã rất khác thời kỳ các nước chưa có nhiều giao lưu. Do đó, nếu không có sự tiến bộ không ngừng và toàn diện thì những thành tựu hôm qua có thể lại trở thành rào cản mới cho phát triển vượt lên cùng thời đại. Trước đây, Việt Nam cố gắng làm ra cho nhiều sản phẩm, nhưng nay lại cần đòi hỏi NSLĐ, chất lượng, giá thành và cả phương thức làm ra các sản phẩm và dịch vụ đó. Nhiều nước sẽ từ chối mua sản phẩm Việt Nam nếu đó là sản phẩm được làm ra bằng lao động trẻ em, vi phạm pháp luật quốc tế... Con đường để Việt Nam tiếp tục phát triển trong thế giới đang có nhiều chuyển biến là cần đổi mới tư duy phát triển, coi trọng sức sáng tạo của người dân, coi trọng sự tương tác của nền kinh tế thị trường hoạt động dưới sự điều hành của Nhà nước pháp quyền và sự tham gia rộng rãi của người dân, tiếp tục có những chuyển biến mạnh mẽ trong cả thể chế kinh tế và chính trị, gắn bó tốt với kinh tế thị trường hiện đại, bảo đảm quyền và lợi ích chính đáng của mọi người (dù đó là những người yếu thế, tầng lớp trung lưu hay người giàu), không để ai bị gạt ra ngoài trong quá trình phát triển.

Chú thích

² Dự kiến cuối năm 2017, dư nợ công khoảng 3,13 triệu tỷ đồng, tương đương 62,6% GDP. Con số này giảm 1% so với cách đây một năm. Tuy nhiên, nếu xét về giá trị tuyệt đối thì dư nợ công năm nay lại tăng 0,27 triệu tỷ đồng.

³ Cơ cấu dân số vàng là tình trạng 1 lao động nuôi 2 người, hay là số người trong độ tuổi lao động cao hơn số người phụ thuộc...

Tài liệu tham khảo

[1]     Chính phủ (2017), Báo cáo của Chính phủ trình Quốc hội tại Kỳ họp thứ 4 (Khóa XIV), tháng 10, Hà Nội.

[2]     Đảng Cộng sản Việt Nam (2016), Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XII, Văn phòng Trung ương Đảng, Hà Nội.

[3]     Tổng cục Thống kê (2016), Báo cáo về Năng suất lao động, Nxb Thống kê, Hà Nội.

[4]     Tổng cục Thống kê (2017), Báo cáo kinh tế năm 2017, Tổng Cục Thống kê, Hà Nội.

[5]     World Bank, Bộ Kế hoạch và Đầu tư (2016), Việt Nam 2035: Hướng tới thịnh vượng, sáng tạo, công bằng và dân chủ, Hà Nội.

[6]     (2017), International spillovers in achieving the goals. Global Responsibilities.

[7]     United Nations (2016, 2017), The Sustainable Development Goals Report.

[8]     UNDP (2016), Human Development Report.

[9]     WIPO (2017), The Global Innovation Index 2017. Innovation Feeding the World.

[10]   World Bank (2016, 2017), Doing Business 2016 and 2017.

[11]  World Economic Forum (2017), Global Competitiveness Report.